De bende van Jan De Lichte : de straffen

In het artikeltje over de Bende van Jan De Lichte (HIER te lezen), staat vermeld dat alle beschuldigden zware straffen ondergingen.

Hierbij volgt een gedetailleerdere beschrijving van de uitgesproken straffen.
De tekst uit het proces, die dus slaat op de straffen van de bendeleden van deze bende, staat vermeld in het paars.

D o o d s t r a f   d o o r    r a d b r a k e n

Dit was wellicht de wreedste en oneervolste doodstraf die men zich kon inbeelden.

Afhankelijk van de omstandigheden kon de doodsstrijd enkele uren tot zelfs enkele dagen duren. 

>>> Aermen, Beenen, Billen ende Lenderen levendig gebrocken te worden, op een Schavot op de Merckt der Stadt Aelst ende aldaer geleydt te worden op een Radt ’t aensicht gekeert naer den Hemel, om aldaer te blyven tot ‘er tydt dat het Godt believen sal u in het leven te laeten, naer welck u doodt lichaem vervoert ende geëxponeert sal worden ter plaetse patibulair, anderen ter exempele. <<< 

De veroordeelde werd op een houten wiel (rad) gebonden. Met een ijzeren staaf werd vervolgens op de ledematen geslagen totdat alle botten hierin versplinterd waren. 

Als alle ledematen kapotgeslagen waren, kon eventueel nog een genadeslag op de hartstreek worden gegeven, waardoor de veroordeelde stierf. 

Een andere methode was om de ledematen van de veroordeelde aan latten of op een balk met V-uiteinden vast te binden. De veroordeelde kreeg dan "de 9 slagen" waarna deze ledematen gebroken werden door er met een ijzeren staaf of hamer op te slaan.

Eerst sloeg de beul achtereenvolgens op de onderarmen, bovenarmen, scheenbenen en ten slotte de dijbenen. Dat waren de "8 slagen". Als de ledematen kapotgeslagen waren, werd het lichaam door de spaken van een rad gevlochten.

Het rad met de misdadiger werd vervolgens opgehangen of in zee geworpen. Ook hier geldt dat de genadeslag soms wel en soms niet volgde.
Als de negende slag toch kwam, was dat op de borstkas ter hoogte van zijn hart. Dat was de uiteindelijke genadeklap. Soms gebruikt men deze uitdrukking nog als men iets ergs meemaakt. Dan zegt men: "het was net als een slag op mijn hart".

Het kwam ook voor dat op het rad het lichaam van een al gedode misdadiger werd gebonden om vervolgens kapotgeslagen te worden. Dit gebeurde om het lichaam van de misdadiger zo veel mogelijk te onteren. Gewoonlijk werd het stoffelijk overschot na de terechtstelling met rad en al op een hoge staak aan de rand van het rechtsgebied op het galgenveld 'tentoongesteld' als waarschuwing aan eenieder die eventueel kwaad in de zin had.

De veroordeelde kon ook nog worden onthoofd, of werd 'min of meer levend' achtergelaten waarna pijn, bloedverlies, dorst en vogels de rest deden.

D o o d s t r a f   d o o r   o p h a n g e n

Ook ophanging als methode om mensen ter dood te brengen is al eeuwen oud, en ook deze methode geldt als oneervol, omdat deze in het verleden vooral voor het gewone volk werd gebruikt.
Het is dan ook om deze reden dat  veel veroordeelde oorlogsmisdadigers na de Tweede Wereldoorlog warden opgehangen in plaats van gefusilleerd.

>>> Op dese Merckt aan eene Galge geëxecuteerd te worden met de koorde tot dat ‘er de doodt naer volgt, ende t’eynde dies u doodt lichaem vervoert ende geëxponeert te worden ter plaetse patibulair, anderen ter exempele. <<< 

In vroegere tijden kreeg een veroordeelde een touw om zijn nek geknoopt dat vervolgens over een stevige tak werd geworpen. De veroordeelde werd omhooggetrokken en stierf door verstikking.

Later ontdekte men dat de dood sneller intrad wanneer de veroordeelde een val maakte. Bij experimenten ontdekte men dat bij een (te) korte val de veroordeelde langzaam stierf, terwijl er bij een te lange val een kans bestond dat het hoofd van de veroordeelde werd afgetrokken.

In de 19e eeuw werd ontdekt dat de ideale vallengte berekend kon worden door 1260 te delen door het gewicht van de veroordeelde (in Engelse ponden). Iemand van 50,8 kilogram (112 pond) zou dus een val van 3,43 meter (11,25 voet) moeten maken om onmiddellijk te sterven.

Later werd de formule bijgesteld, en warden ook de leeftijd, geslacht, lichamelijke conditie en postuur meegenomen in de berekeningen.

Door deze "ideale" val breekt de nek en wordt ook het ruggenmerg op een hoog niveau onderbroken (meestal tussen de eerste en de tweede wervel: hangman's fracture), waardoor onmiddellijk een verlamming van het gehele lichaam inclusief de ademhalingsspieren optreedt, zodat de veroordeelde niet meer kan spartelen en niet meer kan ademen.

Daarnaast drukt het eigen lichaamsgewicht ook de halsslagaders dicht zodat de hersenen niet meer van bloed worden voorzien. Meestal zal vooral door dat laatste binnen circa tien seconden bewusteloosheid intreden en de hartdood na circa acht minuten.

Het begrip ‘ophanging’ dient te worden onderscheiden van ‘omsnoering’ of ‘wurging’, waarbij een touw om de hals wordt aangetrokken.

B r a n d m e r k e n

Een brandmerk is een middel om een zaak te identificeren door middel van een merkteken dat niet kan verwijderd worden zonder sporen achter te laten.

Oorspronkelijke werd brandmerken enkel gebruikt bij vee. Met behulp van een brandijzer wordt een teken op de huid van het dier gebrand. Het brandmerk geeft de eigenaar aan. Ook voor schepen geeft het aan dat het schip geregistreerd is (geweest) in het Scheepsregister bij het Kadaster.

Brandmerken van mensen komt voor als vorm van als vorm van marteling, lijfstraf of body modification. In geval van slavernij kan het ook gebruikt worden als teken van de eigenaar.

Het brandmerken als strafmaatregel, als lijfstraf werd onder andere uitgevoerd om recidivisten en terugkerende verbannen personen gemakkelijker te kunnen herkennen.

Het brandmerken geschiedde met een verhit ijzer (brandijzer), meestal op het gelaat, zoals de wangen of het voorhoofd. De beul smeerde vaak buskruit in de gebrande wond om zodoende een duidelijke brandtekening te verkrijgen.

Vanaf medio 17de eeuw werd het brandmerken in het gezicht geleidelijk verboden

>>>… ende alsdan gebrantmerckt ende geteeckent te worden met de letter V … .
… ende alsdan gebrantmerckt ende geteeckent te worden met de letters G.A.L. … . <<<

Het brandmerk 'in de tijd van Jan de Lichte' werd aangebracht op de rechterschouder met een gloeiend ijzer, V voor bannelingen, G.A.L. voor de galeien.
Kinderen en zwangere vrouwen werden niet gebrandmerkt of naar de galeien gestuurd, zij kregen een andere straf.

G e s e l i n g

Een gesel is een zweepachtig instrument dat meerdere staarten telt en dus doorgaans perfect geschikt is voor een zware lijfstraf . Het geselen als lijfstraf is al heel oud. Het bekendste zal uiteraard de geseling zijn van Jezus in het Nieuwe Testament. In de middeleeuwen was het geselen ook populair als een vorm van zelfkastijding, zowel privé als in het openbaar, denken we bij voorbeeld maar aan de boeteprocessies.


>>> Op een Schavot met scherpe Roeden op de Merckt alhier gegeesselt te worden tot den loopende bloede, kinderen en sommige vrouwen werden niet gegeseld op een schavot maar voor den Landthuyse ende op en rond de Merckt, dit was blijkbaar een minder vernederende straf. Alleen zwangere vrouwen waren van geseling vrijgesteld, ze werden wel tot geseling veroordeeld maar de straf werd niet uitgevoerd, De Criminele swanger zynde en is dese Sententie niet geëxecuteert. <<< 

Een geselkat duidt specifiek op een kat (soort stok) met negen staarten (linten) uit leder of koord. Deze warden vooral in de scheepvaart en strafkolonies gebruikt.

Andere vergelijkbare modellen, met meer of minder staarten, en eventueel in andere materialen, zijn geen strafwerktuigen maar seksspeeltjes ...

Diverse varianten hebben knopen (in touwen) of scherpe elementen, zoals loden bolletjes bij de Romeinse plumbata, die zich haast als klauwen extra diep in het vlees boren, of zelfs weerhaken om het open te rijten. De Russische knoet werd gebruikt voor de zwaarste, soms dodelijke geselingen in de tsarentijd.

Bij uitbreiding wordt gesel op zowat alle strafwerktuigen toegepast. Een geselroede bijvoorbeeld slaat aldus op een tuchtroede met meerdere takken, wat qua effect enigszins vergelijkbaar is met de geselkat

H a l s b a n d

De hals van het rechtop zittende slachtoffer werd gekneld in een houten of metalen halsband met scherpe pinnen aan de binnenkant. Bij de minste beweging drongen de pinnen in de hals.
Door vermoeidheid ging het slachtoffer na een tijd zowieso 'knikkebollen', waardoor de snijdende pinnen heel wat schade berokkenden.

>>> Alhier voor den Stadthuyse aen den Halsbant ten tyde van twee uren te schande ende ten thoon te staen, met dese inscriptie op uwe borst, Acheteur et Receleur des Effets volés, Prang - dief. <<<

D w a n g a r b e i d

Onder dwangarbeid wordt arbeid verstaan die mensen onder bedreiging van straf, tegen hun wil, verrichten.

>>> 5, 6, 9 jaar of levenslange dwangarbeid op de Galeyen van den Koninck <<<.

Deze definitie is in 1930 vastgelegd door de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO).

Hierbij werd tevens vastgelegd dat militaire dienstplicht en werk tijdens detentie niet onder dit begrip vallen. Binnen Europa is een verbod op dwangarbeid opgenomen in artikel 4 van het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden.

Een speciale vorm van dwangarbeid is de slavernij. Bij slavernij wordt de mens zelf als een verhandelbare zaak gezien, wat bij dwangarbeid niet noodzakelijk het geval is.

In België stond dwangarbeid tot 1996 in het strafwetboek en het Militaire recht vermeld en werd het ook toegepast.

In dat jaar werd het samen met de doodstraf afgeschaft en vervangen door opsluiting van 10 tot 15 jaar. Levenslange dwangarbeid werd toen vervangen door opsluiting van 20 tot 30 jaar.

V e r b a n n i n g

Verbanning kwam in de Middeleeuwen voor in vrije steden. Wie een bepaald misdrijf pleegde moest de stad verlaten en mocht niet meer in haar rechtsgebied terugkomen, meestal op straffe van de dood. Zo'n straf wachtte ook diegenen die voor hun veroordeling de stad ontvluchtten en later probeerden terug te keren.

>>> De selve plaetse te ruymen binnen derde daege naer slaeckinge van Vangenisse met interdictie van geduerende dies daer binnen te komen, op pene van voordere lyfstraffe. <<< 

Meerdere mogelijkheden of combinaties waren:

>>> Buyten de dominatie van den koninck van Vranckryck.
Buyten dese gehele Nederlanden.
Buyten de geconquesteerde Casselryen van Aelst, Audenaerde, Dendermonde en Cortryck.
Buyten Vlaenderen.
Buyten Aelst. <<<

Het rechtsgebied van een stad kon zijn afgebakend met banpalen.

De veroordeelde werd geacht de stad verlaten te hebben als hij de banpaal was gepasseerd. Wanneer de veroordeelde een vreemdeling was maakte dit voor hem weinig uit (hoewel er vaak bijkomende straffen zoals een boete werden opgelegd), maar voor een ingezetene was dit een erg zware straf, omdat het contact met familie en vrienden hierdoor grotendeels natuurlijk ook verloren ging.

Later groeide het idee dat veroordeelden zich ook konden verbeteren en zich ook nuttig konden en moesten maken. Verbanning hield in de 18e, 19e en 20e eeuw dan ook deportatie naar een strafkolonie in, waar gewerkt moest worden.

Na de strafperiode bleven bannelingen vaak ter plaatse, hoewel het ze formeel vrij stond om terug te keren. Ze hadden daar natuurlijk grotendeels een nieuw leven opgebouwd, en terugkeren wou ook zeggen dat ze langs alle kanten zouden bekeken worden.

Grotere landen, zoals het Britse en het Russische Rijk, gebruikten bannelingen om wilde gebieden als Siberië en Australië te ontginnen. In de Sovjet-Unie werden hele volken verbannen naar Centraal-Azië en Siberië. Daar stonden ze onder controle van de geheime dienst NKVD, die ervoor moest zorgen dat de bannelingen zich niet buiten het aangewezen gebied waagden.
Zeer bekend is het Franse Duivelseiland, waarover Charrière zijn boek Papillon schreef.

In onze streken werd de beklaagde voor een periode van 3, 6, 10, 12, 20 jaar of zelfs levenslang, buiten een bepaald gebied of meerdere gebieden geweerd.
De veroordeelde moest binnen de drie dagen na vrijlating uit de gevangenis dit vooropgestelde grondgebied verlaten, en het was absoluut verboden om terug te keren op straffe van verdere lijfstraffen.

A m e n d e   H o n o r a b e l

Bijkomende, typisch Franse straf waarbij de veroordeelde op zijn knieën in het openbaar vergiffenis moest vragen, alleen gekleed in een hemd, met een brandende fakkel in de hand en een strop rond de nek. Werd in Aalst onder andere ook uitgesproken voor diegenen die kerkelijke goederen (o.a. zilverwerk bij pastoors) gestolen hadden.

>>> Te doen Amende Honorabel voor de Kercke van St. Marten alhier, bloot voets ende met ontdeckten hoofde, met eene brandende Fackel in de handt ende aldaer aen Godt Almachtig ende Justitie vergiffenisse te vraegen over uwe misdaeden ende voorders aen ene Galge geëxecuteert te worden … <<<

Eerlijke betering (Frans: amende honorable) was een straf uit het Ancien Régime bedoeld om eerherstel te verschaffen aan het slachtoffer. De dader moest schuld bekennen, om vergiffenis bidden en spijt betuigen, meestal in het openbaar. Berouw en nederigheid dienden tot uiting gebracht in woorden, houding en kleding.

Van oorsprong was de eerlijke betering een religieuze straf uit het canoniek recht, maar ze werd evenzeer gebruikt in het veelal ongeschreven strafrecht en zelfs als civiele sanctie. De zwaarte van de erestraf was moduleerbaar naargelang de graad van openbaarheid. Gewoonlijk werd de veroordeelde in hemd, blootshoofds en barvoets, soms met een strop om de hals en een kaars of toorts in de hand, door de stad geleid. Hij moest luidop spijt betuigen, uitlatingen herroepen en/of beterschap beloven. Ook het deelnemen aan een processie, kerkdienst of bedevaart kon onderdeel van de straf zijn.

Naast de eerlijke betering kende het oude recht ook de profijtelijke betering (amende profitable), een materiële genoegdoening. Vaak gingen beide hand in hand.

In de 17e eeuw begonnen de eerlijke beteringen af te nemen om in de 18e eeuw volledig te verdwijnen.

De bende van Jan De Lichte

Jan De Lichte was een berucht leider van een roversbende die in het midden van de 18de eeuw het Land van Aalst onveilig maakte. Na een grote klopjacht werd hij uiteindelijk aangehouden en op 25 jarige leeftijd op de Grote Markt van Aalst in het openbaar terechtgesteld.

Jan De Lichte werd geboren op 7 april 1723 in Velzeke in de marginale familie Josephus (Judocus) De Lichte en Elisabeth De Schepper.

Hij is daar opgegroeid in armoede, met stelen en bedriegen, en bovendien maakte hij tijdens zijn korte leven de Oostenrijkse Successieoorlog (16-12-1740 tot 18-10-1748) ook nog mee. Hij nam zelfs dienst in het Oostenrijkse en Hollandse leger waar hij telkens na korte tijd deserteerde.

De oorlog werd grotendeels uitgevochten in de Lage Landen en een groot deel van de legers trok door of verbleef in het Land van Aalst. Alsof dat niet genoeg was, waren er ook nog eens zeer strenge winters en mislukten na 1740 de graanoogsten meerdere keren.

Vanaf 1744 kwamen er bovendien ook nog besmettelijke ziektes voor onder het vee. Onder andere de alom gevreesde runderpest veroorzaakte een zeer hoog sterftecijfer onder de dieren.

Vlaanderen ging in die periode niet alleen gebukt onder de daaruit voortvloeiende hongersnood en armoede maar had daarenboven ook nog eens te lijden van rondtrekkende plunderende soldaten. Ook Aalst kreeg het zwaar te verduren door de vele hongerige soldaten en een ware toevloed van landlopers, bedelaars en dieven die elders verdreven werden.

Gezien de omstandigheden was het dan ook niet verwonderlijk dat er hier en daar roversbenden ontstonden die het weinige dat de mensen nog bezaten zonder mededogen probeerden in te pikken voor hun eigen profijt.

Wat oorspronkelijk begon met eenvoudige diefstal escaleerde naarmate de tijd vorderde naar inbraak, inbraak met geweld, doodslag en uiteindelijk moord en roofmoord.

Het merendeel van de ‘Bende van Jan De Lichte’ bestond evenwel uit verwanten, kennissen en vriendinnen van de actieve misdadigers. Zo hadden de meeste van de jonge vrouwen die in Aalst op het schavot terecht kwamen, een relatie (gehad) met de zwaardere jongens. En het was, zeker naar de normen van die tijd, een zootje. Een bloemlezing spreekt hier boekdelen: - Jan De Lichte zelf had een kind bij Mie Van Dorpe - Isabelle Spruyte leeft met Francies Van Den Haute (Abeel) - haar zuster Josephine leefde met Lieven Faveel - Catharina Van Den Haute (zuster van Abeel) leefde met Gabriel Van Der Cruyssen, die al twee kinderen had verwekt    bij  twee andere vrouwen - Magaleine Moreels had een kind van Pieter De Wilde - Margareta Cobel had twee onwettige kinderen en woonde bij Pieter De Moor - de zuster van Mie Van Dorpe leefde met Pieter Van Cauwenberge - Anne Marie De Clercq en Jeanne Moreels waren zacht gezegd intieme vriendinnen van Simon Ysebaert.

Een curieus geval is - en dat wordt in de processen letterlijk opgetekend - dat de bendeleden een eigen ritueel hadden om dat samenleven in te zegenen.

Ze onderschreven (mondeling uiteraard) een soort samenlevingscontract, waarbij Livinne Sonneville, de ‘schoonmoeder’ van Jan De Lichte haar zegen gaf over een koppel. Eén van de weinige indicaties trouwens waarin - en dan nog onrechtstreeks - Jan De Lichte een prominente plaats in de bende inneemt.

In verscheidene publicaties wordt de ”Bende van Jan De Lichte” voorgesteld als een bende bandieten die talloze overvallen pleegde, massa’s geld en juwelen roofde en bij de rijken geld ging stelen om het onder de armen te verdelen.

De vonnissen van de bendeleden zoals ze werden opgetekend in het nog steeds bewaarde boek in het S.A.A. geven echter een heel ander beeld weer.

Vonnissen, Verleent binnen de Stadt Aelst, 
ten laste van menigvuldige Moordenaeren, Dieven, Vagebonden ende andere Quaetdoenders, op het vervolg vande Collegien der Casselryen ende Landen van CORTRYCK, AUDENAERDE, AELST ende DENDERMONDE, begonnen 7 October 1748 ende ge-eyndigt 14 December daer naer.


Hieruit blijkt dat er bijna nooit geld werd gestolen, slechts hier en daar ging het over kleine bedragen. Hun actieterrein lag hoofdzakelijk op het platteland, bij boeren, ambachtslieden, winkeliers, herbergiers en pastoors.

Het weinige dat bij deze arme mensen overbleef dat nog het stelen waard was bestond uit kleding en kledingstoffen (Calamander, Fylofelle en Flanelle), etenswaren (meel, boter en vlees), drank (goedkope wijn) en hier en daar nog een stuk zilverwerk (zoals een ‘H. Oliedoosken’) bij één of andere dorpspastoor.

Er is ook sprake van het stelen van vlas, een klein vercken, drie koeien, waaronder eene roode geblaerde Koye en zelfs enkele biekorven.

Stelen in de dichter bevolkte steden kwam minder voor, soms gingen ze zelfs op de loop zonder buit toen ze betrapt werden en de bewoners hen met stenen bekogelden. Ze opereerden steeds in kleine gespecialiseerde groepen.

De vrouwelijke bendeleden stonden meestal ‘sentinelle’ (= wachter) op de weg en de kinderen kropen langs zelfgemaakte kleine openingen in de woningen binnen om daarna de deur te openen, …

Ook de molenaars waren dikwijls het slachtoffer van deze bendes. 
Zo ook bijvoorbeeld de molenaar van O.L.V. Lombeek waar bendelid Pieter De Wilde: … te helpen vermoorden den Mulder van onse Lieve Vrouwe Lombeke met naeme N. Van Lierde, hem ten dien eynde toegebracht hebbende eene steke met uwen Degen … .
Deze windmolen bestaat nu nog en is ons beter bekend als de molen uit het jeugdfeuilleton Kapitein Zeppos.

Ze beroofden niet alleen de gewone burgers, ze beroofden ook elkaar wanneer ze de kans hadden. Onderlinge vechtpartijen kwamen regelmatig voor, ondermeer ruzies over vrouwen en verdeling van de buit vergden meer dan één slachtoffer. Zo kreeg bendelid Pieter Merckaert (‘Appelken’) twee doodelycke steken van een mes van Augustyn Hendricx.

Het grootste deel van de gestolen goederen was voor eigen gebruik en de overschot werd voor een schamel bedrag verkocht aan helers, meestal herbergiers, winkeliers en ambachtslieden uit de streek.

Enkele bekende bendeleden en helers waren o.a.:

Adriaen Vagenende, Simon Ysenbaert, Jan Balister (Spagnol), Francies Van Der Geenst (Tincke), Jan Savoye (Kleyn Janneken), Francies van den Haute (Abeel), Pieter van Cauwenberghe (Wanlapper), Jan Cottenier (de sot van Worteghem), Pieter De Cock (Knopmaecker ofte Cokernagre), Joannes De Schepper (Poullenier), Jacobus Plantyn (Coben uyt ’t Cruysken). Ook zigeuners of Egyptenaers maakten deel uit van de bende. Er waren ook twee Aalsterse bendeleden: Anne Marie De Mulder en Anthone Van Der Gucht (Tonen den Breteur).

Op derde Pinksterdag 1748 (2 juni) hielden Jan de Lichte en de andere kopstukken zich bezig met het spelen van krulbol in een herberg te Scheldewindeke. Er ontstond toen een hevige ruzie met Jan de Vrieze, die ontaardde in een heftig handgemeen. Jan de Lichte stak hierbij De Vrieze met een mes in de buik, hetwelk de dood van deze laatste tot gevolg had.

De Lichtes kompanen Vagenende en Meulenaere sleepten het lijk dan honderd passen verder en gooiden het in een poel, niet zonder het eerst te hebben ontkleed.
Bij zijn arrestatie droeg Meulenaere nog de kleren van het slachtoffer.

Op dat ogenblik lijkt zich een knop omgedraaid te hebben in het hoofd van Jan de Lichte en dreef hij het geweld tegen zijn voormalige kameraden op. Gillis van der Elst werd vermoord te Bavegem. Met pistoolschoten in de rug trachtte De Lichte zich van zijn rivalen Tincke en Pieter van de Putte te ontdoen. In de nacht van 30 op 31 juli bracht hij de onschuldige Jan Dossche, die hem bij het inbreken had betrapt, met een pistoolschot om het leven. In de nacht van 15 op 16 augustus werd te Grammene Marie-Anne de Smet door De Lichte en Vagenende vermoord met messteken en pistoolschoten.

Na de val van Maastricht (7 mei 1748) kwam er een wapenstilstand in de Oostenrijkse Successieoorlog, waardoor de Franse bezettingsmacht zijn aandacht nu beter kon richten op de brigands die het land onveilig maakten.

Op 28 september 1748 werd een klopjacht georganiseerd waarbij alle inwoners van de kasselrijen Kortrijk, Aalst, Dendermonde en Oudenaarde werden opgeroepen om iedereen zonder geldige papieren of vaste verblijfplaats op te pakken. Circa 130 personen werden opgepakt.

De respective Collegien der Casselryen ende Landen van Cortryck, Audenaerde, Aelst ende Dendermonde, op de menigvuldige klagten ende representatien aen hun gedaen by de Insetene der bovengemelde Casselryen ende Landen, van de Dieveryen, Moorden en andere enorme Faiten die daegelyckx binnen den Lande begaen worden, ende te vreesen zynde dat dit quaet meer ende meer soude aengroeyen, ten waere daer in op het spoedigste voorsien wierde, al het welcke in aendacht genomen zynde, en niet anders ter herten hebbende dan de ruste ende vryheyt van de Insetene soo van de Steden als platte Landt, hebben ten effecte voorschreven geresolveert geraedig gevonden ende noodtsaeckelyck geoordeelt, van te doen eene generaele jacht op alle de Prochien van de voorseyde Casselryen ende Landen, met order aen alle Inwoonderen van op den 28 September lestleden te ontsetten alle suspecte huysen, ende te apprehenderen alle Persoonen eenigsints suspect en onvoorsien van behoorelyckc Certificaet ofte Pasport, zynde ten desen opsigte versogt den Heere Provost Generael van het Leger, met verscheyde Officieren van de Connetablie ende Marechaussé, omme de voorseyde jacht op de Vagabonden, Dieven ende Moordenaeren met meerder succes te konnen doen, alswanneer binnen de Stadt van Aelst zyn opgebracht alle de Geapprehendeerde, ende aldaer hun Proces is gemaeckt voor den Heere Provost Generael met den Raedt van de Connetablie, ende gesententieert soo als blyckt by de volgende Vonnissen.

Tussen 7 oktober en 14 december 1748 sprak men in Aalst, door een Franse militaire rechtbank die zetelde in Het Landthuys, meer dan 200 straffen uit tegen maar liefst 96 personen (52 mannen en 44 vrouwen), allen vermoedelijke leden van deze bende.

Van alle aangehoudenen werden er een dertigtal vrijgesproken.
Vijf moordenaars werden geradbraakt en 19 inbrekers werden opgehangen.

Dieven kregen levenslange dwangarbeid op de galeien, helers kregen 5, 6 of 9 jaar.

Meer dan de helft van de veroordeelden kregen meer dan één straf en werden onder andere aan de halsband gezet, gegeseld, gebrandmerkt en verbannen. Er werd wel rekening gehouden met de lichamelijke toestand van de veroordeelden. Kinderen en vrouwen kregen in het algemeen een minder zware of minder vernederende straf, 5 zwangere vrouwen kregen op die manier geen lijfstraffen.

Sommige vrouwen werden ook veroordeeld tot het bijwonen van de terechtstelling van hun echtgenoot, ook enkele kinderen moesten toezien bij de terechtstelling van hun vader, …

De jongste veroordeelde was een meisje van amper 16 jaar en de oudste was 75 jaar.

De voortvluchtigen  werden bij verstek ter dood veroordeeld. In hun plaats werd een stropop met hun persoonsbeschrijving aan de galg gehangen.

Elf mannen werden alhier in Portraite geëxecuteerd met de koorde, welck Portrait ten dien eynde aen eene Galge sal worden gehangen.

Eén van deze voortvluchtigen was Aalstenaar Anthone Van Der Gucht wiens Portrait als volgt werd opgesteld :

Anthone Van Der Gucht, gebortig van Aelst, oudt in de 30 jaeren, lanck ontrent de 5 en half voeten, swartachtig sleepende hair, bolster van aensicht, wel te passe en wel op syn lenderen, dick gebeent, draegende een grys laecken kleedt ende somwylen een bruyn, eene geblomde Callamandere veste ende eene bruyne broeck.

Alle aangehoudenen werden naar Aalst overgebracht en gevangen gezet, sommigen werden opgesloten in het Belfort, maar omdat de gevangenissen te klein waren werd eveneens gebruik gemaakt van de Barbaracaemere ende Catharinacaemere.

Verblijf in de gevangenis werd niet beschouwd als straf, het was een verblijfplaats waar men wachtte op het komende onderzoek, de ondervraging, de uitspraak van het eventuele proces en uitvoering van de opgelegde straf.

Ijzeren deur van de gevangenis in het Belfort

Na een vooronderzoek werden de verdachten in het algemeen doorverwezen naar het zogenaamde Scherp-examen.
Dit Scherp-examen gebeurde met behulp van foltering in de kelders van het Belfort. Gebruikte middelen waren onder andere duimschroeven (die het duimgewricht verbrijzelden) en Spaanse laarzen (die het scheenbeen verbrijzelden).

Bekentenissen die afgelegd werden in de folterkamer waren echter niet rechtsgeldig.
Om die reden moest de verdachte dan ook zijn bekentenis opnieuw afleggen buiten de folterkamer, in de rechtbank, nadat door de rechters eerst gevraagd werd of de bekentenis niet werd afgelegd onder druk van de folteringen.

Slechts weinigen durfden het echter aan om het tegendeel te beweren.
Immers, als de bekentenis ingetrokken of gewijzigd werd begon de hele procedure opnieuw, van voren af aan.

De straffen die werden uitgesproken, staan HIER gedetailleerder beschreven.

De rechtbank bestond hoofdzakelijk uit Franse officieren, bijgestaan door meerdere tolken.

Vooraleer de definitieve straf werd uitgevoerd werden sommigen nogmaals naar de folterkamer gebracht om prealabelyck geappliqueert te worden tot de Torture ordinair ende extraordinair, omme te hebben revelatie van uwe voordere Crimen ende Complicen.

Op die manier hoopte men nog vroegere misdaden en mededaders op het spoor te komen.

Alle veroordeelden moesten eveneens de proceskosten en schadevergoeding betalen: … verklaerende alle uwe Goederen, Meubele ende Immeubele, de Leenen daer onder begrepen geconfisqueert, ten profyte van die het behoort, de kosten van den Processe ende Misen van Justitie naer taxatie alvoren gededuceert. Aangezien ze allemaal straatarm waren zal er hier niet al te veel van in huis gekomen zijn.

De straffen werden bijna altijd voltrokken op dezelfde dag als de uitspraak.

Op 14 november 1748 om half twaalf werd Jan de Lichte door radbraken geëxecuteerd. Deze straf, weinig gezien in de Nederlanden, was bedoeld om de veroordeelde elke kans op opstanding op de Dag des oordeels te ontnemen. Vier andere moordenaars (Simon Ysenbaert, Lieven Faviel, Augustijn Hendricx, Jan de Priester) ondergingen hetzelfde lot.

Afbeelding van de terechtstelling, 

uit “De Groote Bende van Jan De Lichte” 

door J. Van Branteghem uit 1888.

Hieronder het verslag van het proces van Jan De Lichte. Bemerk dat er, buiten komma’s, bijna geen leestekens gebruikt werden, waardoor de tekst op sommige momenten nogal moeilijk leesbaar is (ik heb er hier en daar een apart alineaake van gemaakt om het toch iet of wat duidelijker te houden.  

Om dieswille dat gy Jan de Lichte, F. Joseph, oudt ontrent de 23 jaeren, geboortig van Velsicke Lande van Aelst, u soo verre hebt vervoordert van op den 3 Sinxen-dag van desen jaere,

binnen de Prochie van Scheldewindicke met een mes te steken Jan de Vriese in synen buyck, ende den selven te helpen vermoorden, als oock weynigen tydt daer naer insgelycks te helpen vermoorden op de Prochie van Bavegem, Gille vander Elst, ofte van Pamele, mitsgaders met eene Pistole te hebben geschoten Pieter vande Putte ende Francies Geenst alias Tincke, elck eenen bal in hunnen rugge,

ende daer-en-boven nog met eene Pistole doodt te schieten des nachts tusschen den 30 en 31 July lestleden, sekeren Jan Dossche Herbergier in den Sny-af, op den grooten weg van Gendt naar Audenaerde, het selve gedaen te hebben by puere boosheyt en sondere eenige reden, dan alleenelyck om dat den selven Dossche gewaer wordende dat gy benevens uwen complice besig waert met een gat in syn huys te maecken omme aldaar te stelen,

met eene Vurcke getragt heeft ulieden te verdryven, als oock voorders nog soo boosaerdig te zyn geweest van des nachts tusschen den 15 en 16 Augusty oock lestleden, te helpen vermoorden op de Prochie van Grammen Casselrye Cortryck, sekere Marie Anne de Smet, haar te dien eynde doorschoten hebbende haere twee Aermen ende u daer mede nog niet vergenoegende, verobligeert hebt Adriaen Vagenende uwen compagnon, de selve Marie Anne de Smet met een mes te doorsteken, 't welcke Adriaen Vagenende aldus gedaen hebbende, gy gewaer geworden zyt de selve nog niet teenemaal doodt te wesen, andermaal den selven Vagenende hebt willen obligeren haar den kop te doorschieten,

boven dat gy u nog soo verre hebt begeven van ten voorleden jaere benevens uwe complicen met braecke te helpen stelen ten huyse van Jan de Smet by Royghem Kapelle, ende aldaer vele goederen te hebben uytgedraegen,

mitsgaeders oock te stelen ten huyse van den Koopman Heleu tot Geeraersberge, nu ledent de thien maenden, alwaer gy vele goederen hebt gestolen,

als oock nog vele andere dieften met braecke te hebben begaan soo tot Bryvelde, Strypen, Lande van Sottegem, Petegem, Nazarette, Nockere, Eyne, Aughem, tot Nederbraeckel, St. Mariahoorebeke by Ninove, ontrent St. Lievenspoorte, Wortegem, Ruysselede, Wakene, Grammen, als menigvuldige andere plaetsen, soo alles breeder ten Processe en volgens uw eygene bekentenisse als andersints klaerlyck komt te blycken, alle ‘t welcke niet lydelyck zynde in een Landt van rechte sonder condigne straffe, andere Moordenaers ende Dieven ter exempele. (< dit is een ‘punt’, het eerste tot hiertoe 😊)

Soo is 't dat den Raedt van den Provoteyt-Generaal, &c., Wysen ende condemneren u tot reparatie van alle 't gone voorschreven, Aermen, Beenen, Billen ende Lenderen levendig gebrocken te worden, op een Schavot op de Merckt alhier, ende aldaer geleyt te worden op een Radt het aensigt gekeert naer den Hemel, om aldaer te blyven tot’er tydt dat het Godt gelieven sal u in het leven te laeten,

naer 't welcke uw doodt lichaem vervoert ende geexponeert sal worden ter plaetse patibulair, verklaerende alle uwe Goederen, Meubele ende Immeubele, de Leenen daer onder begrepen geconfisqueert, ten profyte van die het behoort, de kosten van den Processe ende Misen van Justitie naer taxatie alvoren gededuceert.

Voorders condemneren u prealabelyck tot de Torture ordinair ende extraordinair omme te hebben revelatie van uwe voordere Moorden, Dieften ende complicen.

Aldus gearretteert ter presentie alsvoren, &c. binnen den Landt-huyse van Aelst, den 13 November 1748.
Onderteeckent P.F. Pycke.
Ende geëxecuteerd ten 11 uren en half voor noene.

Woordverklaring

            Pensionaris = stadsadvocaat, in dit geval de openbare aanklager
            Casselry = Kasselrij, grondgebied onder het gezag van een burggraaf
            Apprehenderen = arresteren
            Raedt van de Connetablie = militaire rechtbank
            Geconquesteerd = veroverd
            Geëxponeert = aan verrotting overgelaten
            Geappliqueert = verplicht
            Sentinelle staan = op de uitkijk staan
            Veur giene chanteric peu = Bargoens: voor geen gendarme schrik
            Plaetse patibulair = terechtstellingplaats

Na een achttal jaar het Land van Aalst onveilig te hebben gemaakt kwam er met dit proces en zeer wrede straffen dus eindelijk een definitief einde aan de roversbende van Jan De Lichte.

Op verzoek van het Louis Paul Boongenootschap, werd in 1981 door Roel d’Haese een bronzen standbeeld van Jan De Lichte ontworpen en gemaakt, als eerbetoon aan de schrijver en als illustratie voor de bandietenroman die hij over de roversbende had gemaakt. Het beeld was bedoeld om een plaats te krijgen op de Grote Markt van Aalst. Dat plan veroorzaakte opschudding bij het stadsbestuur en het werd uitdrukkelijk afgewezen. 

Men dacht dat de bevolking het beeld meer zou associëren met de misdadiger in plaats van met de schrijver, en een standbeeld voor een misdadiger was dus ondenkbaar. Het genootschap stelde toen de Zottegemse deelgemeente Velzeke voor, waar Jan De Lichte geboren werd, maar ook dat plan stuitte op verzet en werd dus eveneens afgewezen.

De reden was dezelfde als in Aalst, géén standbeeld voor een misdadiger.

Uiteindelijk werd in mei 1987 het 3,30 meter hoge beeld opgenomen in de verzameling van het Antwerpse Middelheimmuseum.

Een aantal jaren later werd het beeld verplaatst naar een min of meer onbelangrijke (bijna onzichtbare) plaats. Het was algemeen geweten dat men het beeld liever kwijt dan rijk was. De oplossing kwam er door de bouw van het nieuwe Antwerpse gerechtsgebouw dat graag een beeld had voor het plein voor het gebouw.

Eind 2009 werd het beeld door het museum in bruikleen gegeven aan justitie en kreeg het zijn definitieve plaats voor het justitiegebouw. 

De voormalige roverhoofdman kon zich geen betere plaats gedroomd of gewenst hebben.

Zijn leuze: Veur giene chanteric peu, (voor geen 'gendarm' schrik) staat uitdagend op zijn borst.

Over Jan De Lichte is heel veel verteld en geschreven. Louis Paul Boon gebruikte in zijn roman De bende van Jan de Lichte (1957) elementen van de schelmenroman, maar in zijn versie wordt Jan de Lichte niet omschreven als een ordinaire bandiet maar wel als een idealist, geen anarchist maar wel een vrijheidsstrijder, die het niet enkel gemunt heeft op de Franse bezetters, maar een revolutie van de klassenlozen tegen de gevestigde orde wil ontketenen. 

Deze geromantiseerde versie had een zodanig groot succes dat er zelfs een vervolg op kwam (De zoon van Jan de Lichte). Het boek werd bewerkt tot onder meer een toneelstuk door Pieter de Prins, een musical door Wim De Craene en een stripreeks door Nagel.

Deze romantische voorstelling bezorgde hem dus, helemaal verkeerdelijk, de bijnaam "de Vlaamse Robin Hood."

Ook volgend 'Oilsjters' liedje herinnert ons aan deze rover : 

Andere dingen die Jan De Lichte herdenken :

- Brouwerij De Glazen Toren creëerde in 2005 het bier Jan de Lichte, een strogeel tarwebier.

- Ter gelegenheid van het Boon-jaar 2012 werden in Aalst op de Erfgoeddag het proces en de terechtstelling van Jan de Lichte nog eens overgedaan tijdens een evocatie, geregisseerd door Anton Cogen. Advocaat Jef Vermassen nam hierbij de verdediging van Jan de Lichte op zich. Het spektakel werd nogmaals opgevoerd tijdens de Open Monumentendag in Velzeke.

- In Zottegem (deelgemeenten Strijpen en Velzeke-Ruddershove) loopt sinds 1988 het bewegwijzerde 'Jan de Lichtepad' langsheen de Molenbeekvallei en de Driesmolen, waar Jan De Lichte geboren zou zijn. Meer info over het pad : HIER

- ‘De Bende van Jan de Lichte’, de nieuwe prestigieuze historische reeks die VTM in petto had, ging in wereldpremière op de 45ste editie van het Film Fest van Gent. Tijdens een speciale voorstelling op vrijdag 12 oktober 2019 werden de eerste twee afleveringen van de dramareeks vertoond, in aanwezigheid van de cast, de makers en heel wat gasten. 

Het is Matteo Simoni die in de reeks Jan de Lichte speelt. Naast Simoni spelen ook Stef Aerts, Tom Van Dyck, Dirk Roofthooft, Inge Paulussen, Rik Verheye, Ruth Beeckmans, Mathijs F. Scheepers, Charlotte Timmers en Anemone Valcke belangrijke rollen.

Na de vertellingen en de boeken nu dus ook op het 'witte doek'!

In november 2021 werd de serie ook uitgezonden op het TV scherm.


Bronnen :

Danny Lamarcq. Jan de Lichte. Een bendeleider uit de18de eeuw.  

Nationaal Biografisch Woordenboek, deel 4, 497-498
Vonnissen verleent binnen de Stadt Aelst, ten laste van menigvuldige Moordenaeren, Dieven, vagebonden ende andere Quaetdoenders, op het vervolg van de Collegien der Casselrijen ende Landen van Cortrijck, Audenaerde, Aelst ende Dendermonde, begonnen 7 oktober 1748 ende geeyndigt 14 December daernaer. Gent, 1749 : E-book
De waarheid over het standbeeld van Boons Jan de Lichte, Guido Lauwaert, Knack, 27 maart 2012
Vermassen verdedigt Jan de Lichte, Het Nieuwsblad, 23 april 2012
Cursus 'oudnederlands' SMI-TIS 1985-1986

Het Jan De Lichte wandelpad : reisgoesting.be

4 mei - internationale dag van de brandweer - groote brand in 1931

4 mei is het internationale dag van de brandweer …

In diverse landen loeiden de brandweerkorpsen vandaag eerst gedurende een halve minuut de sirenes om vervolgens een minuut stilte in acht te nemen voor al hun collega’s die jammerlijk het leven lieten tijdens een of andere interventie. In ons land passeert deze dag meestal geruisloos. 

Nochtans is het voor iedereen dé ideale gelegenheid om eens stil te staan bij het dappere werk van onze pompiers.

De datum voor de International Firefighter’s Day kwam er niet toevallig. 4 mei is de feestdag van Sint Florian, de patroonheilige van alle brandweermannen.

De Internationale Dag van de Brandweer zelf is dan weer ontstaan uit een tragisch voorval in Linton, 150 kilometer ten westen van Melbourne in Australië. Op 2 december1998 rukten daar diverse korpsen uit om een grote bosbrand te bestrijden. Vijf brandweermannen wilden water gaan bijtanken toen de wind plots dramatisch keerde en vlammen hun tankwagen verteerden. Het vijftal had geen schijn van kans.

Het was JJ Edmondson, vrijwilligster in het naburige Victoria, die aansluitend het initiatief nam voor de Internationale Dag van de Brandweer. Ze riep die dag in het leven specifiek om brandweermannen te erkennen, te bedanken en te eren voor hun moed en werk. Een dag ook om samen stil te staan bij de gevaren van de job en samen te blijven zoeken naar manieren om de taak steeds zo veilig mogelijk uit te voeren. Want wees maar zeker, iedere brandweerman is zich bewust van de risico’s. Edmondson verwoordt het zo: “De rol van een brandweerman is er één van toewijding, verbondenheid en opoffering. Van welk land je afkomstig bent? Welk uniform je draagt? Welke taal je spreekt? Als brandweermannen vechten we samen tegen één gezamenlijke vijand: vuur.”

Denk aan onze brandweermannen en - vrouwen wanneer ze weer vertrekken naar een dringende opdracht.

Tegenwoordig vinden we bij een brand niet veel meer dan een paar regeltjes in de lokale krant.

Niet echter in De Volksstem van 31-7-1931 waar een wel heel gedetailleerde omschrijving te lezen stond over een ‘Groote Brand’ …

Vooral het - terecht verdiende - respect voor de hulpdiensten is bemerkenswaardig. Tegenwoordig gebruikt men voor dergelijke feiten heel wat minder woorden, en ook de complimentjes aan de hulpdiensten zijn vaak ontbrekend ... Vaak worden ze zelfs verweten of nog erger ... aangevallen tijdens hun dienstverlening …

Groote Brand

Heden voormiddag, brak in onze stad een hevige brand uit, die schrikkelijke gevolgen had kunne hebben.

In de Cumontstraat, nr. 8, is een groot gebouw, dienend tot hopmagazijn, en waarin HH. Meert en Grégoire ongeveer 1000 balen hoppe hadden geborgen.
Rond 11u.30 werd opeens de wijk in opschudding gebracht door een geroep van Brand ! Brand !

Onmiddellijk werd de politie verwittigd , die gezien het groot gevaar, seffens ons pompierkorps deed ter plaatse snellen.

Langs alle kanten werd het vuur aangevallen, zoo hevig en zoo uitgebreid werd de poel.
Gezien het middaguur stonden weldra de Fabriekplaats, de Koophandelstraat en de aanpalende wegen vol volk.

De heer Burgemeester was ter plaatse en de orde werd verzekerd door het politiekorps, onder leiding van den heer Van de Winckel, hoofdkommissaris, en door de gendarmen.

Bewonderenswaardig was de moed der pompiers, die geen gevaar ontzagen om te redden wat nog te redden viel. Bijzonderlijk moeten we noemen den Heer Achiel Meersman, die, ondanks heel dikke rookwalmen en de uitgestraalde hitte boven op den grooten ladder bleef en van op die hoogte stroomen water spoot op den gloed.

Doch aan den brand was geen houden aan; hij nam voortdurend uitbreiding dank zij den aard van hetgeen het gebouw vulde, t.t.z. hop, waarvan de solfer nog meer voedsel aan het vernielent element gaf.

Om 12.30 u. stond gansch het magazijn in laai en de groote spuiten en pompen kwamen in werking. Langs alle zijden, van uit de straat, van op de aanpalende huizen, en van achteraan werd het vuur aangevallen. Meersman was verplicht zijn anti-gasmasker aan te doen ondoordringbare rookwolken duitserden de lucht.

Daar ieder oogenblik, gedeelten van het huis stonden op in te vallen, kon de toestand der pompiers gevaarlijk worden voor dezen die zich te ver in het gebouw waagden.

De moedige mannen stroomden onverpoosd groote hoeveelheden water op en in den gloed. Men vreesde voor de aanpalende huizen, wier eigenaars angstig, wat ze verdragen konden, wegbrachten.

En intusschen werkten de pompiers voort, zich gansch gevend, en ware het maar om de aanpalende huizen eenigzins te vrijwaren.

Om 1 uur 15 verminderde de vuurgloed in hevigheid, tot eindelijk enkele brandmannen het waagden, op den ladder, dichterbij den voorgevel te geraken om de dakgoot en nog laaiend hout te doen neerstorten.

Op enkele plaatsen hernam de gloed en werd onmiddellijk bestreden.

Niets dan de kale, verkoolde muren van het gebouw, zal nog overblijven.

Op gansch de lengte is alles de prooi der vlammen geworden.
Gelukkiglijk dat alles door de verzekering is gedekt.
Onnoodig bij te voegen, dat het aantal nieuwsgierigen grooter om grooter werd.

Onophoudend werden voort stroomen water op het smeulend binnenste van het magazijn gegoten om te voorkomen dat de brand opnieuw in hevigheid zou hernemen.

Gelukkiglijk dat het onheil, gedurende den dag voorviel en dat, langs vele zijden te gelijk kon water genomen worden; anders ware het grootere ramp geweest, daar zeker geheel de blok huizen ten prooi der vlammen zou geweest zijn.

Wij moeten onze bewondering uitdrukken, voor ons zoo kranig korps der Vrije Brandweer, onder leiding van Kapitein De Hert, en aan wie het volstrekt te danken is dat zoo een treffende wijs het vuur werd aangevat en bekampt. Eere aan hen !

De aanleidende oorzaak tot den brand kon nog niet bepaald worden. Het ingestelde onderzoek zal zulks misschien uitwijzen. 

Onze Aalsterse pompiers verdienen zeker alle lof. We herinneren ons zeker (of hebben in elk geval gehoord van) de brand in het St Elisabethhospitaal, de brand in de St Martinuskerk, de Florahallen, de carnavalswerkhallen, ... en daarnaast nog honderden, neen duizenden andere interventies waar het gevaar voor eigen leven vaak in een klein hoekje schuilt ...

Daarom : 

'plasjt insj in eir annen ver ons pompiers vandaug' ... ''t zen krakken in eir vak' !!!

Memorabel in Aalst

Brand Sint Martinuskerk Zaterdag 29 maart 1947

Memorabel in Aalst

Brand Sint Elisabethziekenhuis 27 augustus 1976

Bronnen:

Verslag 'Groote Brand' : De Volksstem 31-7-1931

Foto' s branden in Aalst : De Voorpost, via Made in Aalst